Een familiekiekje met een bekend beeld uit het koloniale Nederlands-Indië: een welgestelde familie in de tuin van hun statige villa. De Nederlandse man des huizes, zijn Indische vrouw en hun drie kinderen, ook Indisch. Naast de vrouw op de grond zit de ‘baboe’, zij zorgt voor de kinderen en is Indonesisch. Nederlands lijkt duidelijk, Indonesisch ook, maar wat Indisch precies betekent, daarover wil nog wel eens verwarring bestaan.

De benaming Indo-Europees wordt tegenwoordig gebruikt voor mensen in de kolonie van gemengde afkomst, bij wie Europees en Aziatisch bloed door de aderen stroomt. Over de jaren ontstaan er verschillende namen voor deze nieuwe bevolkingsgroep waaronder Indische Nederlanders, Indischen, halfbloeden, het afgekorte ‘Indo’s’ of Euraziaten.

De nieuwe bevolkingsgroep van Indo-Europeanen ontstaat in de vroeg koloniale tijd wanneer de vrijgezelle Europese – vaak Nederlandse – mannen kinderen krijgen met plaatselijke vrouwen. Hoewel men vanaf eind 19e eeuw mag trouwen, leven de meesten mannen in de praktijk ongehuwd met die vrouw, vaak hun ‘njai’ of huishoudster. Vanaf 1854 kan een vader besluiten zo een kind wettelijk te erkennen. En dat maakt nogal wat uit want alleen een erkend kind krijgt de Nederlandse nationaliteit en de juridische status ‘Europeaan’. Een status die meer rechten, privileges, beter werk en respect in het leven geeft. Een kind kan dan bijvoorbeeld naar de Nederlandse school. Erkent de vader het kind niet dan komt het kind in de categorie ‘Inlander’ en verdwijnt het in de kampong (dorp), wat vaak armoede en uitsluiting betekent.

Dit raciale onderscheid is vanaf 1854 vastgelegd in de wet. In eerste instantie zijn er twee groepen, in 1925 komt daar volgens de wet op staatsinrichting een derde categorie bij. Deze drie zogenaamde ‘landaarden’ vormden de basis van de strikt hiërarchische en allesbepalende indeling van de koloniale maatschappij. Aan de top staan de ‘Europeanen’ waartoe westerlingen zoals Nederlanders, Indische Nederlanders en Japanners behoren. Onder ‘Verre Oosterlingen’ vallen de Aziaten die niet uit de archipel komen, waaronder Chinezen, Indiërs en Arabieren. In de laatste categorie vallen de oorspronkelijk bewoners van de archipel, ofwel de ‘Inlanders’. Een term die door mensen ook als scheldwoord wordt gevoeld.

De erkenning van een kind hangt af van of een vader voor het kind kan zorgen bijvoorbeeld. Maar ook of het wel ‘past’ in zijn eigen gezin. Ook de huidskleur van het kind kan mee spelen. Meestal geldt, hoe lichter de huid, hoe beter. Zo kan het gebeuren dat kinderen uit dezelfde familie, vanwege de kleur van hun huid, een andere status krijgen en daarmee een heel verschillend leven tegemoet gaan. Vòòr de 19e eeuw zijn gemengde relaties sociaal geaccepteerd maar in de 20e eeuw verandert dit. De koloniale samenleving verandert van samenstelling. Er komen meer Nederlandse vrouwen naar de kolonie, die met Nederlandse mannen trouwen. Met meer scheiding tussen de groepen als gevolg, zowel binnens- als buitenshuis.

Over de decennia groeit het aantal Indische Nederlanders, mede doordat zij ook onderling trouwen en hun kinderen automatisch ‘Europeaan’ worden. De diversiteit binnen de groep groeit mee. Zo kan iemand voor 1/6e Europees zijn en verder een mix van Javaans, Sundanees en bijvoorbeeld Chinees, maar ook voor 1/4e Europees en verder Javaans.

Een aparte groep zijn de ‘totoks’, mensen die in Nederlands-Indië zijn geboren of er al lang wonen maar die alleen ‘Europees bloed’ hebben. Totoks kunnen generaties lang in Indië wonen, maar trouwen enkel met elkaar of met Nederlanders uit Nederland.

In 1930 wonen er op een totale bevolking van ongeveer 60 miljoen mensen bijna 240.000 Europeanen in de kolonie, daarvan zijn naar schatting ongeveer 200.000 Nederlanders, waarvan de meerderheid van gemengde afkomst of Indisch. Hoewel de groep heel divers is, behoren velen van hen tot de middenklasse. Zij werken bijvoorbeeld als onderwijzer, spoorwegbeambte of dokter en zijn als zodanig onderdeel van het koloniale bestuur.

Beeld: 1922, Collectie Wereldculturen

De Indonesische archipel

Kalimantan

(op het eiland Borneo)

Molukken

(eilandengroep)

Kleine Sunda-eilanden

Sulawesi

Sumatra

Papoea

(op het eiland Nieuw-Guinea)

Java